वाकाटक वंश: प्राचीन विदर्भीय सुवर्णकाळ आणि मंदिर स्थापत्याचा वारसा

डॉ. संजीव लिंगवत, इतिहास अभ्यासक, सिंधुदुर्ग

विदर्भाची प्राचीन ओळख म्हणजे वाकाटक वंश. भगवान श्रीकृष्णाची पत्नी विदर्भकन्या रुक्मिणीच्या वंशातील मानले जाणारे वाकाटक हे इ.स. २५० ते ५०० या काळात उदयास आले आणि त्यांनी विदर्भासह दख्खनच्या विस्तीर्ण प्रदेशावर सत्ता गाजवली.

स्थापना आणि विस्तार

या राजवंशाचा संस्थापक राजा विंध्यशक्ती होता (इ.स. २५०-२७०). त्यानंतर प्रवरसेन पहिला हा सर्वात शक्तिशाली शासक झाला. त्याने अश्वमेध यज्ञ करून आपले साम्राज्य उत्तर माळवा-गुजरातपासून दक्षिणेतील तुंगभद्रेपर्यंत विस्तारले.

कला आणि संस्कृती

वाकाटक शासकांचे अजिंठा लेण्यांशी विशेष नाते होते. हरिषेण राजाच्या काळात अजिंठा लेण्यांतील भित्तिचित्रे व शिल्पकलेला प्रोत्साहन मिळाले. या काळात ब्राह्मणी संस्कृतीला चालना देण्यात आली तसेच ताम्रपट, शिलालेख आणि धार्मिक देणग्या या स्वरूपात पुरावे उपलब्ध आहेत.

मंदिर स्थापत्य वारसा

वाकाटक काळातील मंदिरे आज विदर्भातील विविध भागांतील उत्खननातून उजेडात आली आहेत.

• चंद्रपूर (देवटेक) : शिलालेखात रुद्रसेनाने बांधलेल्या ‘धर्मस्थाना’चा उल्लेख.

• नागपूर (मांढळ, मनसर) : गर्भगृह, मुखमंडप असलेल्या विटा व प्रस्तर मंदिरांचे अवशेष.

• गडचिरोली (मुलचेरा) : पवनी स्तूपाच्या प्रभावाखालील मंदिररचना.

• गोंदिया (नागरा) : भव्य शिवमंदिर, वैशिष्ट्यपूर्ण जगती व कुंभथरयुक्त वेदिबंध.

• वाशिम : तारांकित तलविन्यास असलेली प्राचीन मंदिरे, वास्तुशिल्पाच्या प्राथमिक व प्रगत अवस्थेचे नमुने.

नागपूर जिल्ह्यातील मनसर येथील हिडिंबा टेकडीवर आढळलेले भव्य शिवालय आणि शिवमंदिर समूह हे वाकाटक स्थापत्याचे उत्तुंग उदाहरण मानले जाते. प्रदक्षिणापथ, गर्भगृह व मंडप यांची रचना प्रगत स्थापत्यकौशल्य दाखवते.

ऱ्हास

हरिषेणाच्या मृत्यूनंतर वाकाटक वंशाचा ऱ्हास झाला आणि त्यांचे साम्राज्य माळवा व गुजरातच्या राजघराण्यांनी काबीज केले. तरीसुद्धा, त्यांचा वारसा अजिंठा लेणी, शिलालेख आणि मंदिर स्थापत्याच्या रूपाने आजही जिवंत आहे.

निष्कर्ष

वाकाटक हे केवळ एक राजवंश नव्हते, तर विदर्भाच्या सुवर्णकाळाचे प्रतीक होते. कला, संस्कृती, धर्म आणि स्थापत्यकलेत त्यांनी दिलेले योगदान भारतीय इतिहासात सदैव स्मरणात राहील.